نويسنده : مانا سلطانپورتاريخ: 1394/04/18
ادبیات كودكان و نوجوانان
ادبیات مجموعه بازتاب های آدمی است در مقابل عوامل مختلف درونی و بیرونی كه به صورت كلام همراه با تخیل و عاطفه بروز می‌نماید و همچنین به مجموعه آثار ادبی یك سرزمین یا یك زبان و یا یك دوره از تاریخ كه به وسیله شاعران و نویسندگان یك قوم یا ملت پدید آمده است نیز ادبیات می‌گویند. در این میان اصطلاح «ادبیات كودكان و نوجوانان» مترادف عام كلمه ادبیات نیست، كه فقط انواع زبان و نثر و نظم كلامی را شامل باشد، بلكه به كلیه متون ادبی، علمی و هنری كه برای كودكان یا نوجوانان و در حد استعداد و فهم آنها گردآوری و تدوین شده‌اند، و در ضمن جنبه درسی نیز ندارند اطلاق می‌گردد و دایره موضوعات آن، تمامی مسائل مربوط به زندگی را دربرمی‌گیرد و به كودكان و نوجوانان كمك می كند تا قدرت تخیل آنها گسترش یافته و بر تجربیات آنان افزوده گردد.
در واقع ادبیات كودكان به صورت غیرمستقیم قسمتی از ارزش‌های اجتماعی را به كودكان القا می كنند و استعدادها و ذوق كودكان را شكوفا كرده و مربیان و معلمان را در امر آموزش و پرورش آنها یاری داده تا فعالیت‌های تربیتی خود را در حد مطلوب و خارج از اوقات و فعالیت‌های رسمی مدرسه به كودكان یاد دهند. این نوع از ادبیات حاصل تلاش هنرمندانی است كه در قالب كلام و تصویر، و با زبان و شیوه‌ای مناسب و در خور فهم كودك و نوجوان عرضه شده است تا او را به سوی رشد هدایت كند.
ادبیات كودك و نوجوان، هم شامل بخشی از فرهنگ شفاهی عامه است مانند لالاییها، مَتَل‌ها و قصه‌ها و هم شامل آثاری است كه بوسیله شاعران و نویسندگان برای كودكان و نوجوانان پدید آمده اند مانند داستان، نمایشنامه و شعر. نوشته‌های غیرداستانی در زمینه‌های دینی، دانش اجتماعی، علم و كاربردهای آن ، هنر و سرگرمی كه هدف آنها آموزش مستقیم نباشد، نیز موضوعاتی هستند كه بخشی از ادبیات كودكان و نوجوانان را تشكیل می‌دهند.
اهداف و وظایف ادبیات كودك و نوجوان
1- فرهنگ سازی و درست اندیشی : رشد فرهنگی عبارت است از بالا رفتن معرفت اجتماعی، ملی ، مذهبی و سنتی، كه عامل ایجاد گرایش به خصائص و رفتارهای بهنجار اجتماعی شده، و منطبق بر آداب و سنن ملی و مذهبی در افراد می‌باشد. این نوع از ادبیات به دلیل اختیاری بودن چه در نوع مكتوب و چه در شكل شفاهی آن، رغبت مخاطبین را برمی‌انگیزد و زمینه فرهنگ سازی عمیق‌تر را در جامعه فراهم می‌كند.بدیهی است كه برای نیل به این اهداف، این نوع آثار باید همانند آثار ادبی بزرگسالان از زیبایی‌های معنوی و اصالت هنری برخوردار باشند و در ضمن از زندگی و مسائل واقعی آن سرچشمه بگیرند.
2- تربیت ملی و مذهبی: آموزش بهینه آیین و آداب و سنن اجتماعی و ایجاد عِرق مذهبی و میهنی در كودكان و نوجوانان یكی از عواملی است كه برای حفظ استقلال فرهنگی در طول تاریخ لازم است و از طریق ادبیات كوك و نوجوان می‌توان به این مهم دست پیدا كرد.
3- برانگیختن نیروی كنجكاوی كودكان و نوجوانان و كمك به كشف خویشتن: كودكان و نوجوانان می‌توانند با كمك ادبیات مخصوص خود، دنیای درون خود را كشف كنند، همچنین ادبیات كودك و نوجوان می‌تواند كنجكاوی كودكان و نوجوانان را در زمینه‌های مختلف علمی، اجتماعی و هنری ارضا نماید.
4- معرفی الگوهای رفتاری: همانند سازی در كودكان و نوجوانان یك واقعیت مهم تربیتی است و ادبیات كودكان وظیفه دارد نسبت به معرفی الگوهای رفتاری مثبت به كودكان و نوجوانان تلاش نماید و فضایل اخلاقی را برای آنها نشر دهد.
5- نیاز عاطفی: برآورده كردن نیازهای عاطفی كودك كه در تربیت شخصیت متعادل او نقش سازنده و مثبتی دارد و آماده ساختن او برای مبارزه با هرگونه بی‌عدالتی اجتماعی، همچنین رسیدن وی به استقلال فكری و تصمیم‌گیری درست و داشتن ابتكار عمل مثبت نیز از دیگر اهداف ادبیات كودك و نوجوان است.
6- آشنا ساختن كودكان با تجارب مختلف زندگی در گذشته و حال برای رویارویی با مسائل آینده و گسترش معلومات و دادن اطلاعات به كودكان و نوجوانان
7- ارائه معیار برای احیای حیات اجتماعی و هنری برای كودكان و نوجوانان و احیای زبان مادری
واضح است كه تمام وظایف ادبیات كودك و نوجوان غیر مستقیم به صورت آموزش تصویری، گویایی و نوشتاری می باشد و نه تنها از نظر كیفی چیزی از ادبیات بزرگسالان كمتر ندارد بلكه از آنجا كه برای انسانی جوان و كم تجربه به وجود می‌آید، باید تخصصی‌تر و سازنده‌تر نیز باشد. این مسئله ادبیات كودك و نوجوان را صاحب چند ویژگی برجسته نموده است كه عبارت‌اند از:
1- با زبان و بیان، توانایی درك زبان نوشتاری،تخیل و تجربه‌های كودكان و نوجوانان متناسب است. از این رو برای هر گروه سنی كودك یا نوجوان از متن‌ها، موضوع‌ها و زبان و بیان متناسب با درك و فهم آنها استفاده می شود. زبان و بیان و محتوای این گونه آثار برای خردسالان بسیار ساده است و پا به پای رشد فكری كودكان و نوجوانان پیش می‌رود.
2- از آنجا كه دوران كودكی و نوجوانی مهم‌ترین سال‌های شكل‌گیری احساس و اندیشه كودك است، ادبیات كودكان و نوجوانان به رشد و پرورش شخصیت كودك كمك می‌نماید و از این رو از آنچه كه سبب یأس و بدبینی و بدخواهی می‌شود پرهیز می‌كند.
3- برای كودك اهمیت تصویر را برابر با نوشته می‌دانند و همواره بخشی از پیام خود را به كمك تصویر بیان می‌دارند و به همین سبب است كه بسیاری از كتاب‌های تصویری كودكان خردسال با اینكه فاقد هرگونه نوشتار می‌باشند ارزشی به اندازه سایر كتاب‌‌ها دارند.
تاریخچه ادبیات كودك در ایران
با این كه تولید ادبیات كودكان در ایران حدود 150 سال دیرتر از اروپا شروع شده است، اما كشور ایران از لحاظ ادبیات شفاهی برای كودكان سابقه كهن‌تری نسبت به اروپا دارد. لالاییها ، متل‌ها و قصه های عامیانه كه ریشه در تجربه‌های زندگی و اندیشه‌ها و شادی‌ها و غم‌های مردم روزگاران كهن دارند، سرآغاز ادبیات كودكان و نوجوانان در سراسر جهان از جمله ایران بوده‌اند.
كودكان و نوجوانان ایرانی تا حدود صد سال پیش كم و بیش از ادبیات بزرگسالان بهره می‌جستند. در مكتب‌خانه‌ها در كنار كتاب‌های درسی، كتاب‌هایی چون موش و گربه، حسین كرد شبستری و نان و حلوا در دسترس كودكان و نوجوانان قرار می‌گرفت. همچنین آنان با برخی از آثار ادبی چون گلستان سعدی و بوستان سعدی نیز آشنا می شدند. در مقاطع بالاتر داستان‌های پرماجرایی نظیر اسكندرنامه و سمك عیار نیز برای خواندن در اختیار آنان قرار می‌گرفت. بیشتر نوجوانان قصه‌های قرآن را از واعظان و داستان‌های شاهنامه را از نقالان می شنیدند.
قبل از انقلاب مشروطیت از كتاب‌هایی مانند كلیله و دمنه، مرزبان‌نامه و قابوس نامه برای آموزش فرزندان زمامداران استفاده می‌شد؛ اما پس از انقلاب مشروطیت در ایران نوعی دیگر از نوشته‌ها و داستان‌ها نیز به قصد آموزش كودكان و نوجوانان به وجود آمد .
از سال 1300 شمسی تولید آثار ادبی و خواندنی های ویژه كودكان و نوجوانان شروع به رشد كرد و سازمان‌هایی مانند شورای كتاب كودك (1341) ، مركز تهیه و مواد خواندنی برای نوسوادان با نام مركز انتشارات آموزش (1343)، و كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان(1344 ) با وجود اهداف سیاسی كه در تأسیس برخی از آنها بود، كم و بیش گام‌هایی را در جهت پیشبرد ادبیات كودكان و نوجوانان برداشتند.
از سال 1340 شعر كودك نیز علاوه بر شكل سنتی خود، راه تازه‌ای را تجربه كرد . با تأسیس مركز فلسفه و كودك در بنیاد حكمت اسلامی صدرا كار بر روی ادبیات كودك، اساس علمی و فنی یافت و می‌رود كه ادبیات كودك و نوجوان بر پایه تفكر صحیح و خلاق زمینه‌های رشد و پیشرفت خود را بیابد.
منابع:
• عزب دفتری،فرشته، ادبیات كودك و نوجوان مفاهیم و كاربرد آن در فعالیت‌های تربیتی اجتماعی، تهران: فرهنگ سبز، 1384
• فرهنگنامه كودكان و نوجوانان، ج2، شورای كتاب كودك، تهران: شركت تهیه و نشر فرهنگنامه كودكان و نوجوانان، 1371
• حكیمی، محمود، كتاب كودك و نوجوان، تهران: موسسه انجام كتاب ، 1360
• ادبیات یك بعدی یا ادبیات واقعی، 17 مقاله درباره ادبیات كودك، شورای كتاب كودك،1372
• رحماندوست، مصطفی، ادبیات كودكان و نوجوانان، تهران: شركت چاپ و نشر ایران، 1368