Page 10 - فصل سوم-جغرافیای شهری/ استان کردستان

‫جغرافیای شهری‪10/‬‬

‫مقرنسدار و پایه ستونهایی با حجاری دیده میشود‪ .‬این نوع سرستونها در اصطلاح محلی دو مجلسی تا هفت مجلسی نامیده‬
‫میشدند (همان‪ .)38 ،‬ستونهای ایوانهای رو به باغ عمارت‪ ،‬نمونهای از اینگونه سرستونها است‪ .‬از دیگر نمونههای خانههای‬
‫اعیانی سنندج‪ ،‬میتوان به عمارت ملکالتجار در نزدیکی قلعة حکومتی شهر اشاره کرد‪ .‬در این بنا‪ ،‬حدفاصل ستونها را در‬
‫قسمت بالایی با قوسهای نیم دایرهای و گچبریها و قوارهبریهای چوبی زیبا تزئین کردهاند‪ .‬در دو سوی حوضخانهها‪ ،‬تالار‬
‫با فضای ارسیدار و دو راهرو تعبیه شده که در بالای آنها اتاقهایی به نام گوشوار قرار دارد‪ .‬نمونههای شاخص آن در عمارتهای‬
‫ملالطفالله‪ ،‬آصف و عمارت مشیر دیوان دیده میشوند‪ .‬چهار سوی این دسته از عمارتها را بناهای جنبی احاطه کرده که در‬
‫آنها پنجدریها‪ ،‬سهدریها و هفتدریهایی بوده که هرکدام به نسبت داشتن درهای بزرگ‪ ،‬مکان نشیمن بودند‪ .‬نمای بیرونی‬
‫این عمارتها‪ ،‬شامل سردرهای بزرگ‪ ،‬بلند و باشکوه بود و دروازههای چوبی گل میخدار و خواجهنشین یا پیرنشینهای سنگی‬
‫و ازارة سنگی با نقشهای برجسته‪ ،‬حجاری شده است‪ .‬جانپناه بالای سر دروازه‪ ،‬گاهی بهصورت قراولی بود که سوراخهایی‬
‫برای مواقع دفاعی و تیراندازی در آنها تعبیه میشد‪ .‬عمارتهای اعیانی عموماً دارای قاپچیخانه بود که به حیاط بیرونی ختم‬
‫میشد‪ .‬در دو سوی قاپچیخانهها‪ ،‬اتاقهایی ساخته میشد که دربان یا قاپچی با خانوادهاش در آن ساکن میشدند‪ .‬بعد از‬
‫قاپچیخانه‪ ،‬دالان قرار داشت که تا حیاط بیرونی و گاهی تا اندرونی ادامه داشت‪ .‬در این فاصله‪ ،‬اتاقهایی در دو طرف قرار‬
‫داشتند که محل اسکان خدم‪ ،‬حشم و نوکران بودند‪ .‬کف خانهها عموم ًا با سنگهای تختهپوش سنندجی سنگفرش میشد و‬
‫حوض بزرگی در وسط حیاط قرار داشت که مازاد آب اندرونی به آنجا و ازآنجا به خانهها و یا مساجد و یا حمامهای مجاور‬
‫میرفت‪ .‬آب خانهها از قناتهای خاصی تأمین میشد و آب ازطریق تنپوشههای سفالی به اتاقی در کنار دالان ورودی به نام‬
‫اتاق تقسیم میآمد‪ .‬سپس به هریک از آبنماها و فضاها وارد میشد‪ .‬این تقسیم را شخصی به نام میراب انجام میداد‪ .‬آب‬
‫قناتهایی که نیاز اهالی را تأمین میکرد از کوه آبیدر سنندج سرچشمه میگرفت‪ .‬بعضی از عمارتها مانند خسروآباد تا سه‬

‫رشته قنات داشتند که هنوز هم یکی از آنها دایر است‪.‬‬
‫اندرونی این بناها ازطریق یک مدخل ورودی به حیاط بیرونی راه داشت‪ .‬درمقابل برخی عمارتهای اعیانی‪ ،‬باغها یا‬
‫چهارباغهایی مانند چهارباغ خسروآباد و یا باغ وکیل قرار داشت که محل تفرج صاحبان و بهندرت مردم شهر بود‪ .‬این باغها‪،‬‬
‫بهمنزلة بخشی از محوطة داخل حیاط هم بودند‪ .‬در عمارتهای اعیانی‪ ،‬حمام سرخانه ایجاد شده بود که تونتاب و کارگر‬
‫مخصوص زن و مرد داشت‪ .‬این حمامها گاهی بسیار زیبا ساخته میشدند و زیباترین تزئینات آهکبری و کاشی در آنها اعمال‬
‫میشد‪ .‬حمامهای عمارات آصف‪ ،‬مشیردیوان و وکیلالملک از این نمونه هستند‪ .‬بهطورکلی‪ ،‬بخشهای مختلف یک خانة اعیانی‬
‫عبارتاند از‪ :‬سردر‪ ،‬هشتی‪ ،‬راهرو و دالان‪ ،‬حیاط مهمان‪ ،‬حیاط حمام‪ ،‬اندرونی‪ ،‬بیرونی‪ ،‬حیاط مطبخ‪ ،‬تالار ُارسی‪ ،‬گوشوار‪ ،‬سهدری‪،‬‬
‫شکمدریده‪ ،‬پنجدری‪ ،‬حمام‪ ،‬راهروها‪ ،‬حوض آب‪ ،‬اتاق تقسیم آب و قنات‪ .‬این نوع بناها متأثر از معماری کاخ بودند‪ .‬در دورة‬
‫قاجار‪ ،‬امانالله خان‪ ،‬والی کردستان تأثیری بزرگ بر معماری و بهویژه معماری عمومی داشت؛ بهطوریکه برخی از خانههای اعیانی‬

‫ساختهشده در کردستان را همزمان با خانههای تهران و اصفهان میتوان مقایسه کرد (همان‪.)39 ،‬‬

‫ب) عمارتهای بازاریان و ثروتمندان‬
‫این طبقه‪ ،‬ازنظر اجتماعی و مناصب حکومتی در ردة پایینتری قرار داشتند؛ اما بهدلیل ابلاغ القاب و عناوین به آنها مانند‬
‫تجارباشی یا ملکالتجار با حکومت در ارتباط بودند‪ .‬این گروه بهدلیل ارتباط با خانههای اعیان‪ ،‬در خانههایی با سردروازههای‬
‫زیبا که گاهی باشکوهتر از خانههای اعیانی بود و فضاهایی همانند هفتدری و پنجدری داشت‪ ،‬زندگی میکردند‪ .‬برخی از‬