Page 9 - فصل سوم-جغرافیای شهری/ استان کردستان

‫‪ / 9‬استان کردستان‬

‫وجود سردرهای باشکوه در خانههای سنندج بود‪ .‬بناهای بافت تاریخی سنندج براساس طبقه یا گروههای اجتماعی‪ ،‬در سه‬
‫گروه عمارتهای اعیانی‪ ،‬عمارتهای بازاریان و ثروتمندان وخانههای مردم عادی و طبقة متوسط قرار دارد‪ .‬در طبقات‬
‫اجتماعی سنندج‪ ،‬اعیان‪ ،‬اشراف و حکومتیان در رأس هرم قرار داشتند‪ .‬ثروتمندان و مالکان غیراعیان در طبقة پایینتر و مردم‬
‫عادی (کاسب‪ ،‬صنعتگر‪ ،‬باغبان‪ ،‬کفاش‪ ،‬کارگر و بنّا) در قاعدة هرم بودند‪ .‬انبوه ساختمانهای شهر‪ ،‬خانههای عامة مردم بود و‬
‫عمارتهای اشرافی و طبقه ملاکین شاخصتر از بقیه ساختمانها و در دو یا سه طبقه ساخته میشد‪ .‬اسکلت ساختمان‪ ،‬نمای‬
‫خارجی و تزئینات داخلی سه وجه کلی همه خانههای مسکونی بود‪ ،‬که باتوجهبه قرارگیری در هر گروه و متناسب با موقعیت‬

‫اجتماعی‪ ،‬اقتصادی و سیاسی ‪ -‬فرهنگی ویژگیهای خاص خود را داشت‪.‬‬

‫الف) عمارتهای اعیانی (بزرگ پیمون)‬
‫این عمارتها در دورة صفوی و قاجار در محلة میانقلعه‪ ،‬داخل باروی اصلی و در نزدیکی کهندژ شهر قرار داشتند‪.‬‬
‫بهجز بخشهای شمالی عمارت آصف که مربوط به دورة صفوی است؛ بقیة عمارتها در زمان اماناللهخان در دورة قاجار‬
‫احداث شده است‪ .‬بهویژه در محلة میانقلعة سنندج بناهایی مانند عمارت مشیر دیوان‪ ،‬بخشهای شرقی و غربی عمارت‬
‫آصف‪ ،‬عمارت ملکالتجار‪ ،‬منزل خان خانان‪ ،‬عمارت ملا لطفالله شیخالاسلام‪ ،‬خانه امینالاسلام‪ ،‬عمارت معتمد هاشمی و‬

‫عمارت شجاع لشکر باقی مانده است (همان‪.)37 ،‬‬
‫برخی از این عمارتها با وجود فضاهایی مشابه‪ ،‬ویژگیهای خاص خود را دارند‪ .‬خانههای این دسته‪ ،‬فضاهای مختلفی‬
‫داشتند که هریک از آنها براساس کارکرد و استفاده‪ ،‬دارای عنوان خاص خود بودند‪ .‬در یک سند خریدوفروش خانهای‬
‫قدیمی و مربوط به شخصی به نام ملا عبدالمجیدخان امینالاسلام که به سال ‪1333‬ه‪.‬ق واگذار شده‪ ،‬فضای داخلی خانه به این‬
‫شرح در سند قید شده است‪« :‬تمام ششدانگ عمارت مسطوره اعظم از تالار کلکی‪ ،‬راهرو‪ ،‬صندوقخانه‪ ،‬فوقانی‪ ،‬تحتانی‪،‬‬
‫پنجره‪ ،‬دو دری‪ ،‬آقشقه‪ ،‬طویله‪ ،‬کاهدان‪ ،‬محوطه و حوض‪ ،‬راهآب‪ ،‬کریاس‪ ،‬دروازه و جلوخان و زمین بیاض و مبال و طره‪،‬‬

‫صفه‪ ،‬سایر آنچه جزء اوست من غیر ‪.»...‬‬
‫نمونه دیگر مربوط به عمارت منصور دیوان (درویش خان) است که فضاهای داخلی شامل حیاط بزرگ اندرونی‪ ،‬حیاط‬
‫وسط‪ ،‬حیاطخلوت‪ ،‬حیاط بیرون با سردر‪ ،‬اسطبل‪ ،‬پنجدری‪ ،‬اتاقهای فوقانی‪ ،‬تحتانی و مطبخ‪ ،‬دیوار و حوض مجرای آب و‬
‫باغچه و دروازه و حریم جلوخان و سایر آنچه جزء خانهها بوده است‪ .‬این عمارت به احتمال زیاد تخریب شده؛ اما این ساختمان‬

‫دارای پنج در بود که مهمترین بخش آن یعنی جلوخان در سند قید شده است‪.‬‬
‫بررسیها نشان میدهد که این عمارتها شامل پیهای سنگی چهار پهلو بودند که مصالح آن از معادن پیرامون سنندج تأمین‬
‫میشدند‪ .‬شفتهریزی در پیهای اصلی از قلوهسنگ‪ ،‬آهک و خاک رس‪ ،‬ملاطهای خاک‪ ،‬آهک‪ ،‬آجر‪ ،‬خشت و گچ بود و با‬
‫پایههای آجری و ملاط خاک رس بیخته و بسیار نازک‪ ،‬کار شده است‪ .‬آجرها را صاف تراش میدادند که تراش آجر شامل‬
‫وجه بیرونی آن بود و باعث زیابایی نما از بیرون میشد‪ .‬حدفاصل پایهها را با خشت خام و دیوار پهن میچیدند‪ .‬از دیگر‬
‫ویژگیهای ساختمانهای اعیانی‪ ،‬تالار بلند‪ ،‬حوضخانه و شاهنشینهای دوطبقه بود که بر روی زیرزمینی با سقف گنبدی ساخته‬
‫میشدند‪ .‬نمونة عالی آن در عمارت شیخالاسلام سنندج (ساختمان وقت بنیاد ایرانشناسی‪ ،‬شعبه کردستان) باقی مانده است‪ .‬این‬
‫عمارت سه حیاط دارد که هریک کارکرد مخصوص به خود را دارد‪ .‬معمول ًا در مقابل شاهنشین و بر روی زیرزمین‪ ،‬ایوانی بزرگ‬
‫قرار داشت که در نمای وسط آن ارسی بزرگی جای گرفته است‪ .‬در قسمت روبه شمال عمارت شیخالاسلام‪ ،‬نمونة آن باقی مانده‬
‫است‪ .‬همچنین در عمارت وکیلالملک‪ ،‬تالارهای ستوندار از سنگهای تراشخورده با تزئینات طنابی و با سرستونهای‬