Page 26 - فصل اول-جغرافیای تاریخی/ استان کردستان
P. 26
جغرافیای تاریخی26/
نارین قلعه بخش تاریخی شهر است که شامل قصر حاکم ،باغ و بناهای دیگر است .قلعه در قسمت شمالغربی و کنار دیوارهای
دفاعی و نزدیک دروازة آقا رحیم قرار گرفته است .در سه گوشة استحکامات قلعه ،خطوط متمایزی با دیوارهای دفاعی شهر
وجود دارد و در جانب شمالشرقی و شرق قلعه ،خود را به خط ساحلی نهر دیو نزدیک میسازد .در مرکز استحکامات شهر و در
مقابل نارین قلعه ،میدان والی قرار دارد.
محلههای مسکونی در اطراف این قلعه حلقه زدهاند .در امتداد دیوارهای دفاعی شهر از شمالغربی تا جنوبشرقی ،کاخهای
شهر مستقر شدهاند :عمارت ابوالفتحخان ،عمارت میرزا محمدرضا وزیر (آصف) و مسجد عباس میرزا ،عمارت محمدخان،
محمودخان کل (وکیل) و عمارت ساگ وردیخان (سبحان وردی) در مقابل محدودة استحکامات شهر استقرار یافته است.
نقارهخانه ،توپ و باروتخانه ،بناهای مرتفع و مجزا و بازار روی به میدان دارند .شهر دارای سه دروازه است؛ دروازة عبدالعظیم،
دروازة دره بیان ،دروازة َتپوله که استحکامات دفاعی را به هم پیوند میدهند.
محلههای مسکونی شهر به حومة شهر و راههای کاروانسرا میپیوندند .بناهای مذهبی و حمامها در مقایسه با دیگر شهرهای ایران،
از تعداد زیادی برخوردار نیست .در شهر تنها یک میدان مستطیلشکل به نام میدان علفخان (علافها) وجود دارد (همان )2 ،که در
آن کاروانسراهای محمدحسنخان ،علی میرزاعلی و آقا محمد احداث شده است .این مجموعه کاروانسراها با برجهایی که در کنجهای
آن قرار دارند ،خود بهمثابه راه کاروانرو محسوب میشود .این مجموعه ،استحکامات مناسبی داشته و از چهارگوشة میدان بهسمت
خیابانهایی منتهیمیشوند کهمدخل مرکزیدارند.میداندیگر شهر بهناممیدانچة کلیسا ،شکل ناسازمانیافتهایدارد و جزءمیدانهای
درجه دوم به حساب میآید .صرفنظر از میدان علفخان با کاروانسراها و بازار موجود در آن ،نظامهای طراحی شهری و معابری که
بیانگر ویژگی توسعة طراحی شهری باشد ،در این بافت مشاهده نمیشود .تنها نظام سه مرحلهای اسکان شهر ،یعنی نارینقلعه ،قلعة
خان احمد کگنه و خود شهر با توپوگرافی تاریخی منطقة آن ،وضعیت خاص شهر سنه را در قرن نوزدهم بیان میکند .همچنین در
حومة شهر سنه باغهای آساوله ،تارواشان ،خسروآباد ،خانیشاسی ،گل ،کهریز ،زالا ،عمارت اماناللهبگ ،گلستان ،چشمه خسروآباد،
تخت قاجار و کوه کوچ َکه َره ش وجود داشته است (مهریار و دیگران.)61 :1378 ،
سنندج بهلحاظ موقعیت جغرافیایی و فعالیتهای شهرسازی عصر صفوی و قاجار ،هماکنون شامل بافت شهری سنتی باارزشی
است که بناهای مسکونی و عامالمنفعة مناسبی همانند حمامها ،مسجدها ،بازار و تکیه در آن باقی مانده است؛ اما خانههای شهر سنندج
ساختاری را به وجود آوردهاند که درمجموع محلههای مختلفی را شکل بخشیده است .رود میابروان و یا میامروان که از شمالغرب به
جنوبشرق جریان داشته از وسط شهر گذشته و دو محلة قطارچیان و گل باغیها را از هم جدا کرده و در نهایت بعد از پشت سر
گذاشتن باغهای گریاشان ،به رود قشلاق میریزد .افزون بر کوه آبیدر که ازجمله باصفاترین نواحی سنندج به حساب میآمده ،از دیگر
اماکن باصفای سنندج میتوان به خضر زنده ،کانی شفا ،کانی صفا ،سرتخت ،ظفریه ،امانیه ،مبارکآباد و چمن شرف الملک اشاره کرد.
جمعیت شهر سنندج پیش از قحطی سال 1337ه.ق متجاوز از سیوپنج هزار نفر بوده است .ولایت سنه یا همان کردستان اردلان
متشکل از 28محل بهترتیب زیر بودهاند :کلاترزان ،مریوان ،کمره ،پلنگان ،اورامان تخت ،اورامان لهون ،پاوه ،جوانرود ،روانسر،
شادیآباد ،بیلوار ،سورسور ،حسنآباد ،امیرآباد ،لیلاق ،اسفندآباد ،چاردولی ،حسینآباد ،سارال ،هوباتو ،قره توره ،خورخوره ،تیلکو،
